درسی از مولی المتقین امیر المومنین (ع )
از گذشته های دور تاکنون، این پرسش مهم فیلسوفان سیاست را به خود مشغول کرده است که آیا آشتی میان «صداقت و سیاست»، یک طنز باور نکردنی است؛ یا می توان سیاستمدار و در همان حال صادق بود؟!
بسیاری از سیاست ورزان در عمل به این سوال پاسخ منفی داده اند و برخی هم به صراحت اظهار کرده اند که این دو، دشمن قدیمی یکدیگرند و نباید انتظار همنشینی آنها را داشت. آنها اصولاً اخلاق را مغایر با سیاست ورزی می دانند، و معتقدند سیاستمداران فقط باید به «تدبیر مُدُن» بیندیشند؛ وظیفه ای که اگر نگوییم همیشه، حداقل در غالب مواقع، با رعایت ارزش های رفتاری قابل جمع نیست.
مشهورترین نظریه پرداز غربی که پس ازسپری شدن قرون وسطی وظهور رنسانس در اروپا با صداقت!! و صراحت تمام از این مکتب دفاع می کند « نیکولوماکیاولی» است. انصاف آن است که باید این فیلسوف ایتالیایی را به دلیل بی پرده ترین تبیین از اعتقاداتش ستود؛ تا آنجا که صریحاً می گفت: بهترین شیوه و خط مشی زندگی، بی شرافتی است.
ماکیاولی در کتاب مشهورش، شهریار،با اشاره به اینکه «خود به چشم می بینیم که شهریارانی که .... رموز غلبه بر دیگران را به کمک حیله و نیرنگ خوب می دانسته اند، کارهای بزرگ انجام داده اند و وضعشان در آخر کار خیلی بهتر از آن کسانی بوده است که در معامله با دیگران صداقت و درستی به خرج داده اند»، به صراحت اعلام می کند:«در میان این شهریاران هر کدام که بازی کردن نقش روباه را بهتر بلد بوده اند، از اقران و همگنان کامیاب تر شده اند.»
او به همین جهت معتقد است و توصیه می کند که: «لازم است که شهریار این قسمت از طبیعت خود را که روبَه منشی است با کمال دقت، و در رنگی دنیا پسند، از انظار مخفی سازد و در پوشاندن خوی و نیت حقیقی اش استاد باشد.»
ماکیاولی ترحم، وفا، مهربانی، اعتقاد به مذهب و صداقت را پنج صفت خوب می نامد که البته با سیاست ورزی نمی سازد؛«پس برای فرمانروا، داشتن تمام آن صفات خوب که دربالا ذکرشد، چندان مهم نیست. مهم این است که او فن تظاهر به‌داشتن این صفات را خوب بلد باشد. حتی از این هم فراتر می‌روم و می‌گویم که اگر او حقیقتاً دارای صفات نیک باشد و به آنها عمل کند به ضررش تمام خواهد شد در حالی که تظاهر به داشتن این‌گونه صفات نیک برایش سود آور است. مثلاً خیلی خوب است که انسان دلسوز، وفادار، با عاطفه، معتقد به مذهب و درستکار جلوه کند و باطناً هم چنین باشد. اما فکر انسان همیشه باید طوری معتدل و مخیر بماند که اگر روزی بکار بردن عکس این صفات لازم شد به راحتی بتواند از خوی انسانی به خوی حیوانی برگردد و بی‌رحم و بی‌وفا و بی‌عاطفه و بی‌عقیده و نادرست باشد... پس شهریار باید خیلی مواظب باشد که حرفی مغایر با آن پنج صفتی که در بالا شمردیم بر زبانش نگذرد به طوری که انسان وقتی او را ببیند، یا گفتارش را بشنود کوچکترین تردید برایش باقی نماند که این شهریار مظهر دلسوزی و وفا و درستی و اعتقاد به مذهب است و مخصوصاً تظاهر به داشتن صفت اخیر، یعنی مذهبی جلوه کردن از هر ظاهرسازی دیگر برایش مهمتر است، زیرا که مردم دنیا بطور کلی با چشم قضاوت می‌کنند نه با دست، به این معنی که همگان می‌توانند آنچه را که در ظاهر هست به چشم ببینند ولی فقط عده معدودی قادرند که باطن انسان را بدان‌سان که هست لمس کنند...و این عده معدود نیز وقتی که دیدند او از اخلاص و محبت بی‌ریای این همه ساده‌دلان که مسحور شوکت سلطنت شده‌اند برخوردار است، هرگز جرات نمی‌کنند با عقیده جمعی کثیر که نسبت به وی حسن نظر دارند مخالفت ورزند.»
این گونه نگاه به سیاست، چنانکه گفته شد، مولود عصر جدید نیست و پیشینه ای طولانی دارد. علی علیه السلام در دورانی زندگی و حکومت می کرد، و با کسانی روبرو بود که ماکیاولی و امثال او باید نزد آنها شاگردی نمایند. معاویه که خود را جانشین رسول خدا می نامید و در مکاتباتش، امام را به تقوی و اخلاق دعوت می کرد!، در باطن و خفا، بلکه در ظاهر و عَلَن هیچ پایبندی به اصول اولیه دینی و انسانی نداشت. اودرعین حال چنان عوام فریب و مکّار بود ، که بسیاری ازمردم را به اشتباه می انداخت؛ ودردناک تراینکه وی را زیرک، زرنگ وسیاستمداری کارکشته هم می دانستند. فاجعه تا آنجا پیش رفته بود که اصولاً سیاست را همین تلقی می کردند وامام متقیان را دعوت به هوشیاری و تمرین سیاست ورزی می نمودند!
درپاسخ به این نیرنگ بزرگ بود که امام فرمود:« به خدا سوگند ، معاویه از من زیرک تر نیست . او پیمانشکنى مىکند و گنهکارى . اگر پیمانشکنى را ناخوش نمىداشتم ، من زیرک ترین مردم مىبودم . ولى پیمانشکنان ، گنهکارند و گنهکاران ، نافرمان . هر پیمانشکنى را در روز قیامت پرچمى است که بدان شناخته گردد . به خدا سوگند ، مکر و خدعه مرا غافلگیر نکند و در سختیها ناتوان نشوم .»
ابن ابی الحدید، شرح مفصلی بر این خطبه کوتاه دارد. او با اشاره به نظر کسانی که علی علیه السلام را متهم به ضعف در سیاست ورزی می کنند و رقیبان او را سیاستمدارتر! ارزیابی می نمایند، به دفاعی جانانه از آن بزرگوار می پردازد و ضمن اشاره به تک تک انتقاداتی که به ایشان کرده اند، به همه آنها پاسخ داده و اثبات می کند که آنچه امام انجام داده است، پایبندی کامل به شریعت و اخلاق و پیروی صادقانه از سنت رسول خدا (ص) است؛ و همین است راز دلدادگی مردم به علی (ع) و جان دادنشان در راه عشق به او.
او سپس به مقایسه رفتار آن حضرت و روش معاویه می پردازد و بحث طولانی خود را با این جمله به پایان می برد : «با آنچه گفته شد، نادرستی حرف کسانی آشکار گردید که تدبیر و سیاست علی (ع) را کافی نمی دانند؛ و معلوم شد که او صحیح ترین تدبیر و بهترین سیاست ها را داشته است؛ اما چه می توان کرد که تعصب و هواپرستی را چاره ای نیست»!!
آن بزرگوار به صراحت اعتقاد راسخ خود به پیوستگی اخلاق وسیاست را چنین ابراز می کرد:« وفا همزاد راستى است. هیچ سپرى نمىشناسم که بهتر از وفا آدمى را از گزند در امان دارد . و آنکه بداند ، که پس از مرگ به کجا باز مىگردد ، هرگز راه بی وفایى نپوید . ما در زمانى زندگى مىکنیم که بیشتر مردمش بی وفایى و غدر را گونهاى کیاست مىشمرند و نادانان نیز ، چنین مردمى را زیرک و کارگشا مىخوانند . اینان چه سودى مىبرند ؟ خدایشان نابود کناد ، مردم کار افتاده و زیرکى هستند که مىدانند در هر کارى چه حیلت سازند ، ولى امر و نهى خداوندى سدّ راه آنها است . اینان با آنکه راه و رسم حیلهگرى را مىدانند و بر انجام آن توانایند ، گِرد آن نمىگَردند . تنها کسانى که از هیچ گناهى پروایشان نیست ، همواره منتظر فرصتاند تا در کار مردم حیلتى به کار برند.»
امام نخست ما شیعیان بیست و پنج سال خانه نشین شد و بیش از نیمی از این مدت، یعنی 13 سال (دوره خلافت عثمان) تنها به این دلیل بود که حاضر نشد یک وعده دهد که انجام آن را درست نمی داند. در همان زمان و هم اکنون نیز بسیاری می پرسند آیا بهتر نبود در آن دوران حساس حضرت امیر (ع) به یک پرسش ساده پاسخ مثبت می داد و به این ترتیب سرنوشت تاریخ را تغییر می داد و جامعه بشری را بیش از این از برکات و آثار حکومت خویش محروم نمی ساخت؟!
برای درک چرایی این پرسش، و اهمیت و عظمت کاری که پیشوای پرهیزکاران کرد، باید نگاهی کوتاه به آن قطعه استثنائی از تاریخ داشته باشیم . خلیفه دوم درآستانه مرگ دستور داد تا شش نفر که پیامبر در هنگام مرگ از آنان راضى بوده است!، را حاضر کنند تا گزینش خلیفه مسلمانان را بر دوش آنان بگذارد. این شش نفر عبارت بودند از: على (علیه السلام)، عثمان، طلحه، زبیر، سعد وقّاص و عبد الرحمان بن عوف...
چون مردم از مراسم دفن عمر باز گشتند محمّد بن مسلمه، با پنجاه تن شمشیر به دست، اعضاى شورا را در خانه اى گِرد آورد وآنان را از دستور عمر آگاه ساخت. درآن شورا ،نخستین کارى که انجام گرفت این بود که طلحه به نفع عثمان کنار رفت و زبیر به نفع امام(علیه السلام) ،و سعد وقّاص هم به نفع عبد الرحمان. سرانجام از اعضاى شورا سه تن باقى ماندند که هرکدام داراى دو رأى بودند وپیروزى از آنِ کسى بود که یکى از این سه نفر به او تمایل کند.
در این هنگام عبد الرحمان رو به على(علیه السلام) وعثمان کرد وگفت: من خود را از صحنه خلافت بیرون مى برم تا یکى از شما را برگزینم. پس رو به حضرت کرد وگفت: با تو بیعت مى کنم که بر کتاب خدا وسنّت پیامبر عمل کنى واز روش شیخَین پیروى نمایى.
على (علیه السلام) آخرین شرط او را نپذیرفت وگفت: من بیعت تو را مى پذیرم، مشروط بر اینکه به کتاب خدا وسنّت پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) وطبق اجتهاد وآگاهى خود عمل کنم.
عبد الرحمان هم بلافاصله خطاب به عثمان همان سخن را تکرار کرد.عثمان فوراً گفت: آرى !یعنى پذیرفتم.آن گاه عبد الرحمان دست بر دست عثمان زد وبه او به عنوان «امیر مؤمنان» سلام گفت! ونتیجه جلسه به مسلمانان که در بیرون خانه منتظر رأى شورا بودند گزارش شد.
اکنون به پرسش آغازین برگردیم. می پرسند آیا مصلحت ایجاب نمی کرد علی علیه السلام با پذیرش صوری این خواسته، از چرخش قدرت به سوی خلیفه سوم جلوگیری می کرد؟! چه اشکالی داشت که با یک تعهد صوری، که حتی می توانست از نوع توریه و خالی از دروغ باشد، مسیر تاریخ را عوض می کرد؟!
پاسخ این است که خیر! اتفاقاً به دلیل همین حساسیت تاریخی است که آن حضرت باید بر موازین اخلاقی می ایستاد و نشان می داد که مروّت و شرافت انسانی قابل معامله نیست.
علی علیه السلام، علی است چون چنین نکرد و حاضر نشد ننگ مبادله اخلاق با قدرت را بر پیشانی شیعه بچسباند. او مقتدای همیشه انسان ها (و نه تنها مسلمان ها) است؛ چون تا این اندازه به موازین اخلاقی و انسانی پایبند بود. سَلامُ الله علیه یَومَ وُلِدَ و یومَ استُشهِدَ و یَومَ یُبعَثُ حَیّاً.
وبلاگ > اسماعیلی، محسن
